Müsilaj: Marmara’nın Sessiz Krizi

Müsilaj, özellikle denizel fitoplanktonların (genellikle diatomlar ve dinoflagellatlar) yoğun üretimi sonucu salgıladıkları polisakkarit ve protein bazlı jelimsi maddelerin su kolonunda birikmesiyle oluşur. Marmara Denizi’nde 2007, 2008 ve özellikle 2021 yıllarında geniş yüzey alanlarını kaplayan müsilaj olayları, deniz ekosisteminin alarm verdiğini göstermektedir. Bu fenomenin arkasında, nütrient yüklemesi, deniz suyu sıcaklıklarındaki artış, hidrodinamik durgunluk ve biyolojik çeşitlilik kaybı gibi çok faktörlü nedenler yatmaktadır.

Kirlilik Örneği

Müsilaj oluşumunda ekstraselüler polimerik maddelerin (EPS) yoğun salınımı esastır. Özellikle C/N oranı yüksek ortamlarda, fitoplanktonlar karbon fazlasını EPS şeklinde dış ortama salar. EPS’ler suda çözünmeyen büyük yapılar oluşturduğunda agregatlar hâlini alarak müsilaj yapısını meydana getirir.

Bölgeye yoğun şekilde ulaşan azot (N) ve fosfor (P) kaynaklı evsel, endüstriyel ve tarımsal atıklar, ötrofikasyonun başlıca tetikleyicisidir. Marmara Denizi havzasında 25 milyondan fazla nüfusun atıkları, büyük oranda ön arıtma ile veya doğrudan denize deşarj edilmektedir. Özellikle BOİ ve KOİ yükleri ile DIN/PO₄ oranları, müsilaj oluşumuna zemin hazırlayan kritik parametrelerdir.

İklim değişikliğine bağlı olarak deniz suyu sıcaklıklarının artması (özellikle ilkbahar aylarında), su kolonunun karışmasını azaltmakta ve stratifikasyonu güçlendirmektedir. Bu durum, yüzeyde biriken organik maddelerin ayrışmadan birikmesine neden olur.

2000-2024 yılları deniz yüzeyi sıcaklık grafiği

Müsilaj ekosistem üzerinde de büyük problemlere neden olmaktadır;

• Biyolojik çeşitlilikte ciddi kayıplar: Müsilaj, özellikle bentik organizmalar, balık yumurtaları ve larvalar üzerinde örtücü etkilerle ölüme neden olur.

• Oksijen rejimi bozulması: Müsilajın ayrışması sırasında çözünmüş oksijen tüketimi artar ve hipoksik-anoksikkoşullar oluşur.

• Gıda zinciri kesintisi: Zooplanktonların müsilaj ile sarılması besin ağına enerji geçişini azaltır.

Balıkçılık faaliyetleri olumsuz etkilenmekte; ağlar müsilajla tıkanmakta ve av verimliliği düşmektedir. Turizm ve rekreasyon faaliyetleri büyük zarar görmekte, kıyı bölgelerinde kötü görüntü ve koku nedeniyle ekonomik kayıplar yaşanmaktadır. İçme ve kullanma suyu kaynakları da etkilenmektedir; özellikle denizden su alma yapılarında tıkanmalar ve filtrasyon zorlukları ortaya çıkmaktadır.

Müsilajla Mücadele ve Yönetim Yaklaşımları

1. Acil Müdahale

   • 2021 yılında Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın koordinasyonunda başlatılan Marmara Denizi Eylem Planı ile yüzeyden mekanik temizlik ve atık su arıtma altyapılarının geliştirilmesi hedeflenmiştir.

2. Sürdürülebilir Yönetim Stratejileri

   • Tümleşik kıyı alanları yönetimi (ICZM) yaklaşımı benimsenmeli.

   • Atık su arıtma sistemlerinde ileri arıtma teknolojileri (örneğin membran biyoreaktörler) teşvik edilmelidir.

   • Denizel ortam izleme sistemleri genişletilmeli; uydu, sensör ve modelleme tabanlı erken uyarı sistemleri kurulmalıdır.

   • Yönetişim: Yerel yönetimler, akademi, sanayi ve STK’ların katılımcı süreçlerde birlikte çalıştığı bir mekanizma kurulmalıdır.

Müsilaj, sadece bir su kirliliği değil, aynı zamanda çevresel yönetim yetersizliklerinin bir sonucudur. Etkin mücadelenin temelinde, önleyici stratejiler ve ekosistem bazlı yönetim anlayışı yatmaktadır. Marmara Denizi gibi yarı kapalı su kütlelerinde, sürdürülebilirliği sağlamak için disiplinler arası bir yaklaşım şarttır.